„Ruch jest oddechem ciała – tańcem, który rozbrzmiewa w głębi naszych kości, łącząc nas z każdą cząstką siebie i przestrzenią wokół nas. To poprzez ruch odkrywamy, kim jesteśmy, i stajemy się pełniejszymi, żywymi istotami, czerpiącymi moc z korzeni, które tkwią w nas od zarania życia.”
Peggy Hackney
Ciało i ruch są nierozerwalnie związane z naszą tożsamością, emocjami i głęboką, wewnętrzną harmonią.
Wzorce rozwojowe to fundamentalne schematy ruchowe, które człowiek nabywa w trakcie swojego rozwoju od życia płodowego, poprzez niemowlęctwo, aż po wczesne dzieciństwo. Peggy Hackney w książce “Making Meaning with Machines Somatic Strategies, Choreographic Technologies, and Notational Abstractions through a Laban/Bartenieff Lens” podkreśla, że wzorce te nie są tylko etapami ruchowymi – stanowią one swoiste fundamenty, na których opiera się cała nasza zdolność do poruszania się, wyrażania emocji i reagowania na bodźce zewnętrzne. Są to przede wszystkim odruchy i ruchy inicjowane w procesie poznawania własnego ciała oraz przestrzeni wokół niego, które stają się bazą dla bardziej złożonych działań.
Rozumienie wzorców rozwojowych daje nie tylko możliwość głębszej pracy z własnym ciałem, ale pozwala także na świadome rozwijanie potencjału ruchowego i emocjonalnego. Różne schematy wpływają na nasze funkcjonowanie na poziomie fizycznym, emocjonalnym i psychicznym. Na przykład, kiedy osoba dorosła czuje ograniczenia w ciele lub emocjach, często wynika to z niepełnego rozwinięcia lub przyblokowania pewnych wzorców ruchowych, które można rozpoznać, a następnie odbudować łańcuchy kinetyczne.
Wzorce ruchowe związane są z określonym etapem rozwoju człowieka i wpływają na późniejsze, bardziej złożone ruchy. Opierają się o tzw. “Barttenieff Fundamentals (BF)”, które zostały opracowane przez Irmgard Bartenieff, niemiecką fizjoterapeutkę, badaczkę i choreografkę. Uczennica Rudolfa Labana, pioniera analizy ruchu, połączyła jego teorię z własną praktyką i wiedzą z zakresu terapii ruchowej, tworząc unikalny system pracy z ciałem, który wspiera integrację, świadomość i ekspresję poprzez ruch.
Bartenieff Fundamentals opierają się na założeniu, że ruch nie jest jedynie aktywnością fizyczną, lecz przejawem pełniejszej komunikacji ciała z umysłem oraz otoczeniem. Podejście to skupia się na podstawowych wzorcach ruchowych i na rozwijaniu świadomego połączenia pomiędzy różnymi częściami ciała, co wzmacnia zarówno elastyczność, jak i stabilność.
Podstawowe wzorce rozwojowe to:
- Oddychanie (Breath)
Podstawowy wzorzec ruchowy, który pojawia się jako pierwszy, już w życiu płodowym. Oddech jest bazą wszystkich ruchów, wpływa na poczucie relaksu i zwiększa świadomość ciała. Prawidłowe oddychanie wspomaga rozluźnienie oraz integrację ruchów. Praca nad pełnym, świadomym oddechem pomaga rozluźnić ciało, zredukować napięcie i lepiej przetwarzać emocje. Oddychanie staje się narzędziem, które pozwala na głębsze doświadczanie spokoju oraz świadomości ciała. - Przyciąganie i odpychanie (Yield and Push)
Wzorzec kontaktu z podłożem, który rozwija się w momencie, gdy dziecko odkrywa, jak można odpychać się od ziemi. Tworzy podstawy dla stabilności, wzmacnia siłę, poczucie równowagi i daje poczucie ugruntowania oraz pewności. U dorosłych, którzy mają trudności z poczuciem pewności siebie lub stabilności emocjonalnej, powrót do tego wzorca może pomóc w odbudowaniu poczucia „uziemienia”. Na przykład, świadome ćwiczenia, które koncentrują się na odpychaniu od podłoża, mogą nie tylko wspierać stabilność fizyczną, ale także dawać poczucie siły, ugruntowania i pewności w życiu codziennym. - Sięganie i rozciąganie (Reach and Pull)
Ten wzorzec pozwala na eksplorację przestrzeni wokół ciała. Dziecko zaczyna sięgać do przodu i w kierunku różnych przedmiotów, co wzmacnia koordynację oraz umiejętność interakcji z otoczeniem. U dorosłych przyblokowanie tego wzorca może objawiać się fizycznym zamknięciem, jak np. ściągnięte barki i skulona postawa, które są często wynikiem emocjonalnego wycofania. Praca z wyciąganiem i sięganiem pomaga otworzyć klatkę piersiową i całe ciało, co może wzmacniać gotowość do kontaktu z ludźmi, a także wspierać poczucie otwartości i większej pewności siebie. - Zginanie i rozciąganie (Flexion and Extension)
Podstawowy wzorzec, który polega na naprzemiennym przyciąganiu i oddalaniu kończyn od tułowia. Ten schemat stanowi bazę dla bardziej złożonych ruchów i umożliwia swobodne korzystanie z całego zakresu ruchów ciała. Gdy osoba dorosła czuje nadmierne napięcie, przywracanie naturalnego cyklu zginania i rozciągania może pomóc uwolnić napięcie w ciele. Regularna praca nad tym wzorcem uczy elastyczności zarówno fizycznej, jak i emocjonalnej, umożliwiając bardziej płynne przechodzenie od stanu napięcia do relaksu. - Rotacja (Rotation)
Rotacja stanowi kluczowy element umożliwiający ruchy spiralne, które są niezbędne dla złożonych wzorców ruchowych, takich jak pełzanie i chodzenie. Dzięki rotacji ciało uczy się adaptować i reagować na zmiany. U dorosłych blokady w rotacji – często zauważalne jako sztywność w kręgosłupie lub biodrach – mogą wpływać na ograniczenie ekspresji oraz trudności w spontanicznej komunikacji. Ćwiczenie rotacji ciała może zwiększyć elastyczność i otwartość na zmiany, wspierając ekspresję oraz kreatywność, ponieważ ruch rotacyjny w ciele często pozwala na większą płynność i spontaniczność. - Symetria i asymetria (Homologous Movement – Symmetrical, Homolateral, and Cross-lateral Movement). Jest to wzorzec, który szczególnie sprzyja rozwojowi koordynacji, a także wspomaga funkcje poznawcze, takie jak koncentracja i pamięć. Dla dorosłych ćwiczenie ruchu krzyżowego może pomóc w poprawie zdolności poznawczych i koordynacji ruchowej. Może to być przydatne nie tylko w kontekście fizycznym, ale także w zwiększaniu umiejętności uczenia się i rozwiązywania problemów.:
- Symetryczny ruch homologiczny – Ruch angażujący obie strony ciała jednocześnie, np. unoszenie obu rąk w tym samym czasie. Pomaga w budowaniu równowagi i jedności w ciele.
- Ruch homolateralny (Ipsilateral) – Ruch po jednej stronie ciała, który jest ważny dla stabilizacji i rozwija poczucie strony w przestrzeni.
- Ruch naprzemienny – Najbardziej zaawansowany wzorzec, który integruje pracę obu stron ciała i półkul mózgu. Wspiera koordynację i jest kluczowy dla takich aktywności jak chodzenie.
Te wzorce rozwijają się stopniowo, stanowiąc naturalną progresję ruchów w życiu dziecka. W dorosłości ich świadomość i integracja mogą znacząco pomóc w poprawie jakości ruchu, harmonii i równowagi ciała oraz lepszym zarządzaniu stresem.
Wzorce rozwojowe nie są jedynie teorią – można je zaobserwować i odczuć w pracy z ciałem, takiej jak taniec, joga, terapia, a nawet w codziennych aktywnościach. Powrót do podstawowych wzorców ruchowych pomaga odbudować kontakt z ciałem oraz zintegrować sposób poruszania się, co pozytywnie wpływa na zdrowie fizyczne i emocjonalne.
Wzorce ruchowe w ujęciu Irmgard Bartenieff i rozwinięte przez Peggy Hackney obejmują również kluczowe „patterns” (wzorce połączeń ciała), które odnoszą się do fundamentalnych relacji między różnymi częściami ciała. Wzorce te, nazywane „Fundamental Patterns of Total Body Connectivity”, podkreślają, jak ciało działa jako całość dzięki harmonijnemu przepływowi ruchu przez poszczególne jego części. Hackney opisuje, w jaki sposób rozwijanie świadomości tych połączeń i integracja ruchów mogą wzbogacić zdolności motoryczne oraz poczucie jedności ciała i umysłu. Oto główne z nich:
- Head-Tail Connectivity (Połączenie głowa-ogon)
Wzorzec ten odnosi się do relacji pomiędzy głową a dolną częścią kręgosłupa, czyli „ogonem”. Dzieci rozwijają ten wzorzec, gdy zaczynają odkrywać swobodę ruchów głowy oraz wpływ jej pozycji na balans ciała. W dorosłym życiu wzorzec head-tail jest kluczowy dla postawy, elastyczności kręgosłupa oraz pełnej mobilności ciała. Połączenie głowy z ogonem ma również fundamentalne znaczenie dla poczucia stabilności i obecności w ciele. Świadomość tej osi pomaga w angażowaniu się w ruch z większą pewnością, płynnością i ugruntowaniem. Odpowiednia organizacja head-tail wspiera koordynację i integrację całego ciała, co ma wpływ nie tylko na sprawność fizyczną, ale także na odczuwanie wewnętrznej harmonii i gotowości do działania. Dzięki temu wzorzec ten odgrywa kluczową rolę w zarządzaniu stresem, regulacji napięcia oraz budowaniu uważności w ruchu i w codziennym życiu.
- Core-Distal Connectivity (Połączenie centrum-peryferie)
Ten wzorzec związany jest z ruchem wychodzącym z „centrum” ciała (czyli rdzenia) i rozprzestrzeniającym się aż do części dystalnych, czyli kończyn. Dziecko rozwija go, sięgając do otoczenia i eksplorując swoje możliwości w przestrzeni. W dorosłości wzorzec core-distal wspiera poczucie siły i stabilności, umożliwia także płynność ruchów, wyrażanie siebie oraz świadome „rozszerzanie się” w przestrzeni, co sprzyja pewności siebie. Jest to również kluczowy wzorzec dla budowania relacji z otoczeniem – zarówno w sensie fizycznym, jak i społecznym. Ruch wychodzący z centrum i kierujący się na zewnątrz odzwierciedla gotowość do interakcji, otwartość na świat i innych ludzi. Z kolei możliwość świadomego powrotu do centrum pozwala na regenerację i odnalezienie poczucia bezpieczeństwa w sobie. Dzięki temu core-distal pomaga w harmonijnym balansowaniu między byciem w kontakcie ze sobą a aktywnym angażowaniem się w relacje i otaczającą rzeczywistość.
- Upper-Lower Connectivity (Połączenie góra-dół)
Relacja między górną a dolną częścią ciała pozwala na stabilność i mobilność. U dziecka wzorzec ten rozwija się, gdy zaczyna ono podciągać się do góry, używając najpierw rąk, a potem nóg. U dorosłych wzorzec upper-lower wspiera umiejętność zachowania równowagi pomiędzy stabilnym fundamentem a swobodnym poruszaniem się w przestrzeni, co jest kluczowe w aktywnościach takich jak taniec, sport czy dynamiczne działania dnia codziennego.
- Body Half Connectivity (Połączenie połówek ciała)
Ten wzorzec odnosi się do współpracy jednej strony ciała (lewej lub prawej) i jest kluczowy w lateralizacji, czyli rozwijaniu „stronności” ciała. Pojawia się, gdy dziecko zaczyna przemieszczać się w bok lub wstaje, używając jednej strony ciała. Wzorzec Body-Half wspiera zdolność dokonywania wyboru między działaniem jednostronnym a pełną symetrią ruchu, co wpływa na jednoznaczność intencji ruchowej. Jest istotny dla balansu i koordynacji w dorosłym życiu, umożliwiając efektywne wykonywanie czynności wymagających użycia jednej strony ciała, takich jak malowanie, pisanie czy gra na instrumencie. Umożliwia również precyzyjne przełączanie się między stabilnością a mobilnością w zależności od potrzeb ruchowych.
- Cross-Lateral Connectivity (Połączenie krzyżowe)
Ruch naprzemienny, w którym przeciwległe części ciała pracują razem (np. prawa ręka i lewa noga), rozwija się, gdy dziecko zaczyna pełzać i chodzić. Wzorzec cross-lateral angażuje obie strony ciała i wspiera synchronizację obu półkul mózgu, co jest niezwykle ważne dla funkcji poznawczych. U dorosłych pomaga rozwijać koordynację ruchową, integrację ruchów całego ciała, a także wspiera koncentrację i procesy myślowe.
Każdy z tych wzorców odzwierciedla naturalne sekwencje ruchów, które rozwijają się w trakcie rozwoju dziecka, i mają swoje znaczenie w dorosłym życiu. Praca nad świadomym połączeniem tych wzorców może zwiększyć nie tylko elastyczność i sprawność fizyczną, ale także wspomóc rozwój emocjonalny oraz integrację sensoryczną, co przekłada się na bardziej harmonijne życie.
Fundamenty Bartenieff i Wzorce połączeń ciała to nie tylko zestaw ćwiczeń – to podejście, które umożliwia lepsze zrozumienie siebie. Ich praktyka pomaga odkrywać pełnię możliwości ruchowych i emocjonalnych ciała. To narzędzie pracy z ciałem, które pomaga w odkrywaniu połączeń między różnymi jego częściami i integrowaniu ich w harmonijny ruch.